Προσωρινά αφήνω τη περιοχή του Σταυρού και τσοι γύρω ντου τόπους κι ανηφορίζω όθε το σπήλιο του Λερά (φ.68) απού ‘χει κι ιστορία μα και αρχαιολογικό ενδιαφέρον, όπως λέγεται. Εγώ ξεκινώ με τσοι πληροφορίες απού έχω από τσ’ Ιστορικούς του χωριού απού ήρθανε και σε κείνους μετακινούμενες από τη μια γενιά στην άλλη κι από στόμα σε στόμα.

Ήτανε η γι’ επανάσταση του 1821 κυνηγημένη μια ομάδα επαναστατών αναζητά καταφύγιο σε τουτονά το Σπήλιο. Αρχηγός τωνε ήτανε ο Στέφανος Λεράς με τσοι συντρόφους ντου και το γιο του. Η ανταλλαγή των πυρών που ακολούθησε είχε σαν αποτέλεσμα να σκοτωθεί ένας Τούρκος. Τα σημάδια απού τσοι μπαλιές εφαινούντανε για πολλά χρόνια αποκειά κι ύστερα όπως με διαβεβαιώνανε οι παλαιότεροι. Μετά όμως από το σκοτωμό του Τούρκου οι πολιορκητές εφοβηθήκανε και φύγανε. Οι πολιορκημένοι όμως δεν το κατέχανε πως οι Τούρκοι είχανε φύγει. Για ‘κείνο και ο Λεράς είπε σ’ ένα από τσοι συντρόφους του να βγει από το Σπήλιο για να δει είντα* γίνεται. Ο σύντροφος ντου όμως αρνήθηκε όπως κι οι γι’ υπόλοιποι ούλοι.

Οπότε αποφασίζει να βγει ο ίδιος. Ομως τοτεσάς ξεσηκωθήκανε ούλοι και του πανε να μη βγεί εκείνος, γιατί “ανέ σε σκοτώσουνε είντα θα γενούμε εμείς χωρίς αρχηγό;” Γι’ αυτό κι αποφάσισε κι έστειλε το γιο ντου. Κι ετσα εδιαπιστώσανε πως το πεδίο ήτανε ελεύθερο.

Οπότε και εφύγανε από το σπήλιο κι επεράσανε στον Αποκόρωνα για να συνεχίσουνε τσ’ αγώνες τωνε από κεια.

Αν κι έφυγε ο Λερας με τσοι συντρόφους του από τουτονά το σπήλιο, ο Σπήλιος εκράτησε το επώνυμο του αρχηγού Λερα και για δικό του. Για να θυμίζει τσοι καινούργιες γενιές πως κάποιοι κουζουλοί την ελευθερώσανε τη Κρήτη με τσ’ αγώνες και τσοι θυσίες τωνε. Κι ένας από τσοι τόπους αγώνω και θυσιών μα και προστασίας των αμάχω και τω κατατρεγμένω σε ώρα ανάγκης ήτανε κι ο Σπήλιος του Λέρα και τ’ άλλα σπηλιαράκια του βουνού.

Στη συνέχεια δανείζομαι ένα άρθρο του αξιόλογου Χανιώτη Σπηλαιολόγου ορειβάτη δημοσιογράφου και συγγραφέα κ. Αντ. Πλυμάκη, από το περιοδικό “Κρητική Εστία”, Φεβρουάριος 1961. απού αναφέρεται σε τουτονά το Σπήλιο του Λερά και μας σε δούνει ιστορικές σπηλαιολογικές γεωλογικές και αρχαιολογικές έγκυρες και χρήσιμες πληροφορίες.

Γι’ αυτό και το αντέγραψα στσοι σελίδες τουτησές τσ’ εργασίας μου.